La révolution française
Η Γαλλική Επανάσταση
(1789 – 1799)
Β’ φάση - Η ριζοσπαστική επανάσταση (Σεπτέμβριος 1792-Ιούλιος 1794)
Κατά τη δεύτερη φάση της Επανάστασης τα γεγονότα παίρνουν δραματική τροπή κι αυτό γιατί
Πρώτον, η Γαλλία είχε εν τω μεταξύ εμπλακεί σε πόλεμο (Πόλεμος του Πρώτου Συνασπισμού 1792-1797) με την Ευρώπη καθώς εμφανιζόταν ως απειλή για τη διεθνή σταθερότητα. Οι πόλεμοι εναντίον της επαναστατικής Γαλλίας έφθασαν να θεωρηθούν ζήτημα εθνικής επιβίωσης για τις άλλες χώρες. Η Αυστρία, η Πρωσία, η Αγγλία και άλλες ευρωπαϊκές χώρες απαιτούσαν όχι μόνο την αποκατάσταση της τάξης και των δικαιωμάτων του μονάρχη και τον αναθεματισμό της επανάστασης αλλά και την εξαφάνιση των γαλλικών ιδεών.
Ο δεύτερος λόγος της δραματικής καμπής των γεγονότων ήταν η συνεχώς επιδεινούμενη οικονομική κατάσταση και η αύξηση των τιμών. Οργισμένα πλήθη στις πόλεις ζητούσαν ψωμί στις προεπαναστατικές τιμές και έλεγχο του αυξανόμενου πληθωρισμού. Οι κατώτερες πολιτικοποιημένες τάξεις αισθάνονταν απογοήτευση.
Η κατάλυση της βασιλείας- Η ανακήρυξη της Α' Δημοκρατίας
Καθώς τα νέα από το πολεμικό πεδίο δεν ήταν καλά, οι Αυστριακοί και οι Πρώσοι κατελάμβαναν γαλλικά εδάφη και απειλούσαν το Παρίσι, ο Δαντών, υπουργός Δικαιοσύνης, πρότεινε να παρθούν τρομοκρατικά μέτρα εναντίον των φιλομοναρχικών ώστε να μην έχουν βοήθεια από το εσωτερικό οι εξωτερικοί εχθροί. Πράγματι πολλοί ευγενείς καρατομήθηκαν (οι σφαγές του Σεπτεμβρίου), ενώ στις 20 Σεπτεμβρίου πρώτη μεγάλης ψυχολογικής σημασίας νίκη έστεψε τα γαλλικά όπλα στο Βαλμύ, όπου οι Γάλλοι νίκησαν τους Πρώσους.
Στις 20 Σεπτεμβρίου 1792 συνήλθε η καινούρια Συνέλευση, η οποία, καταργώντας τελείως τη βασιλεία, ανακήρυξε τη Δημοκρατία, στις 21 Σεπτεμβρίου 1792.
Τον Δεκέμβριο ξεκίνησε η δίκη του βασιλιά.
Στις 20 Σεπτεμβρίου 1792 συνήλθε η καινούρια Συνέλευση, η οποία, καταργώντας τελείως τη βασιλεία, ανακήρυξε τη Δημοκρατία, στις 21 Σεπτεμβρίου 1792.
Τον Δεκέμβριο ξεκίνησε η δίκη του βασιλιά.
Σεπτέμβριος, 2-7: Σφαγές του Σεπτεμβρίου. Μετά την είδηση της πτώσης του Βερντέν, η Κομμούνα οργανώνει τις Σφαγές του Σεπτεμβρίου (Massacres de Septembre). 1.400 έως 2.000 φυλακισμένοι σφαγιάζονται. Από αυτούς οι περισσότεροι ήταν ιερείς, φρουροί και άλλοι αντεπαναστάτες. Σφαγές παρόμοιες, αν και πολύ μικρότερης έκτασης, γίνονται και σε άλλα μέρη της Γαλλίας, με σοβαρότερες αυτές των Βερσαλλιών (9 Σεπτεμβρίου).
Η εκτέλεση Λουδοβίκου ΙΣΤ΄και της της Μαρίας Αντουανέτας
Τον Ιανουάριο του 1793 ο Λουδοβίκος ΙΣΤ' καρατομήθηκε με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας, ενώ τον Οκτώβριο της ίδιας χρονιάς την ίδια τύχη είχε και η βασίλισσα Μαρία Αντουανέτα.
Επιτροπή Κοινής Σωτηρίας
Στο μεταξύ στο εσωτερικό της χώρας αρχίζουν οι εξεγέρσεις κατά της Επανάστασης. (Πόλεμος της Βανδέας και των Σουάνων στην δυτική Γαλλία). Τότε, και για να παταχθεί η αντεπανάσταση, συγκροτήθηκε η Επιτροπή Εθνικής Σωτηρίας με κύρια μέλη τους Δαντών, Μαρά και Ροβεσπιέρο, καθώς και το Επαναστατικό Δικαστήριο με εννέα μέλη, που δίκαζε και καταδίκαζε σε θάνατο όλους όσους συνωμοτούσαν κατά της επανάστασης.
Το καλοκαίρι του 1793 η Επανάσταση είδε την πτώση των μετριοπαθών αστών ηγετών, των Γιρονδίνων (ονομασία από τον τόπο καταγωγής πολλών εξ αυτών, τη Γιρόνδη) και την αντικατάστασή τους από ριζοσπάστες δημοκράτες, τους Ιακωβίνους, (ονομάστηκαν έτσι από τον παρισινό σύλλογο που ανήκαν), που διακήρυσσαν ότι κυβερνούσαν στο όνομα του λαού.
Ταυτόχρονα πραγματοποιήθηκε μια εκπληκτικά επιτυχημένη αναδιοργάνωση του στρατού. Ως τον Φεβρουάριο του 1793 η Αγγλία, η Ολλανδία, η Ισπανία και η Αυστρία βρίσκονταν σε πόλεμο με τη Γαλλία. Για να αντιμετωπίσουν αυτόν το συμμαχικό συνασπισμό οι Γάλλοι οργάνωσαν ένα στρατό που κέρδιζε τις μάχες τη μια μετά την άλλη. Ως το 1796 κατέλαβαν τις Κάτω Χώρες, τη Ρηνανία, τμήματα της Ισπανίας, της Ελβετίας, της Σαβοΐας και έφτασαν ως την Ιταλία, διαλύοντας το συμμαχικό συνασπισμό.
Το καλοκαίρι του 1793 η Επανάσταση είδε την πτώση των μετριοπαθών αστών ηγετών, των Γιρονδίνων (ονομασία από τον τόπο καταγωγής πολλών εξ αυτών, τη Γιρόνδη) και την αντικατάστασή τους από ριζοσπάστες δημοκράτες, τους Ιακωβίνους, (ονομάστηκαν έτσι από τον παρισινό σύλλογο που ανήκαν), που διακήρυσσαν ότι κυβερνούσαν στο όνομα του λαού.
Ταυτόχρονα πραγματοποιήθηκε μια εκπληκτικά επιτυχημένη αναδιοργάνωση του στρατού. Ως τον Φεβρουάριο του 1793 η Αγγλία, η Ολλανδία, η Ισπανία και η Αυστρία βρίσκονταν σε πόλεμο με τη Γαλλία. Για να αντιμετωπίσουν αυτόν το συμμαχικό συνασπισμό οι Γάλλοι οργάνωσαν ένα στρατό που κέρδιζε τις μάχες τη μια μετά την άλλη. Ως το 1796 κατέλαβαν τις Κάτω Χώρες, τη Ρηνανία, τμήματα της Ισπανίας, της Ελβετίας, της Σαβοΐας και έφτασαν ως την Ιταλία, διαλύοντας το συμμαχικό συνασπισμό.
Η δολοφονία του Μαρά - Πίνακας του Jacques-Louis David. Ο Μαρά δολοφονήθηκε στο λουτρό του από τη Σαρλότ Κορντέ τον Ιούλιο 1793.
Ο Jean-Paul Marat ήταν γιατρός, πολιτικός και αρθρογράφος της επαναστατικής εφημερίδας L'ami du peuple (Ο φίλος του λαού), από τις σημαντικότερες μορφές της Γαλλικής Επανάστασης. Υποστήριζε τη βία ως μέσο για την εξουδετέρωση των συνωμοσιών εναντίον της Επανάστασης και διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στις «Σφαγές του Σεπτέμβρη»
Μεταρρυθμίσεις
Την περίοδο αυτή η Συνέλευση ενέκρινε περισσότερες εσωτερικές μεταρρυθμίσεις.
Ανάμεσα στις σημαντικότερες ήταν η κατάργηση της δουλείας στις γαλλικές αποικίες, η απαγόρευση της προσωποκράτησης για χρέη, η καθιέρωση του μετρικού (δεκαδικού) συστήματος μέτρων και σταθμών. Η κατάργηση των πρωτοτοκίων, έτσι ώστε μια περιουσία να μην κληρονομείται αποκλειστικά από τον πρωτότοκο γιο αλλά να μοιράζεται εξ ίσου σε όλους τους κληρονόμους. Η ιδιοκτησία των εχθρών της επανάστασης δημεύτηκε προς όφελος του κράτους και των κατώτερων τάξεων. Τα μεγάλα κτήματα τεμαχίστηκαν και προσφέρθηκαν για πώληση στους φτωχότερους πολίτες με ευνοϊκούς όρους. Οι αποζημιώσεις που προηγουμένως είχαν υποσχεθεί στους ευγενείς για την απώλεια των προνομίων τους καταργήθηκαν. Για την περιστολή της αύξησης του κόστους ζωής καθορίστηκαν με νόμο μέγιστα όρια τιμών για το σιτάρι και άλλα αγαθά πρώτης ανάγκης. Οι έμποροι που κερδοσκοπούσαν εις βάρος των φτωχών απειλήθηκαν με λαιμητόμο.
Ακόμη περισσότερες μεταρρυθμίσεις έγιναν στον τομέα της θρησκείας. Έγινε προσπάθεια να καταργηθεί ο Χριστιανισμός και να αντικατασταθεί από τη λατρεία της λογικής. Για το σκοπό αυτό υιοθετήθηκε ένα νέο ημερολόγιο, που άρχιζε την αρίθμηση των ετών από τη γέννηση της Δημοκρατίας, 21 Σεπτεμβρίου 1792. Οι μήνες επίσης άλλαξαν όνομα αλλά και οι ημέρες και κάθε εβδομάδα είχε πλέον 10 ημέρες, έτσι ώστε να καταργηθεί η Κυριακή.
Αργότερα έγινε προσπάθεια για την επιβολή της λατρείας του Υπέρτατου Όντος, ώσπου το 1794 η Εθνοσυνέλευση αποφάσισε ότι η θρησκεία ήταν μια ιδιωτική υπόθεση κάθε ατόμου, ότι θα χωρίζονταν η Εκκλησία από το Κράτος και ότι θα ήταν ανεκτή κάθε πίστη.
Georges Danton, 26 Οκτωβρίου 1759 - 5 Απριλίου 1794
Αναδείχτηκε σε πραγματική ψυχή της Γαλλικής επανάστασης, όταν αυτή κινδύνεψε να καταπνιγεί ύστερα από την εισβολή των Πρώσων. Στις κρίσιμες εκείνες περιστάσεις, έχοντας ως σύνθημά του πως για να σωθεί η επανάσταση «χρειάζεται τόλμη και περισσότερη τόλμη», αντιτάχτηκε στη μεταφορά της κυβέρνησης από το Παρίσι σε άλλη ασφαλέστερη περιοχή. Όπλισε τους αγρότες και τους εργάτες, πήρε δραστικά μέτρα εναντίον των εσωτερικών εχθρών της επανάστασης και ανέλαβε έντονες διπλωματικές πρωτοβουλίες, για να σπάσει το μέτωπο των εχθρών στο εξωτερικό.
Περίφημος ρήτορας και ευέλικτος πολιτικός ο Νταντόν υπήρξε εμπνευστής της Επιτροπής Κοινής Σωτηρίας και ηγέτης της ως τον Ιούλιο του 1793. Την επόμενη χρονιά θεωρήθηκε ύποπτος συμβιβαστικών τάσεων και κατηγορήθηκε για οικονομικά σκάνδαλα, με αποτέλεσμα να καταδικαστεί και να εκτελεστεί στις 5 Απριλίου 1794, μαζί με τους κυριότερους οπαδούς του, στην γκιλοτίνα. Τα τελευταία λόγια του Νταντόν λίγο πριν την καρατόμησή του ήταν: "Σε λίγο θα περάσω στην ανυπαρξία, όμως το όνομά μου θα ζήσει στο Πάνθεο της Ιστορίας".
Η περίοδος της Τρομοκρατίας (28 Ιουλίου 1793 - 28 Ιουλίου 1794)
Όμως, τα στρατιωτικά επιτεύγματα και οι κοινωνικές και πολιτικές μεταρρυθμίσεις δεν ήταν χωρίς αντίτιμο. Για να εξασφαλίσουν την πραγματοποίησή τους οι ηγέτες της Γαλλίας κατέφυγαν σε αιματηρή δικτατορία γνωστή ως «Βασιλεία του Τρόμου». Στις 17 Σεπτεμβρίου 1793 ψηφίστηκε ο «Νόμος περί υπόπτων», που επέτρεπε τη σύλληψη και άμεση δίκη οποιουδήποτε θεωρούνταν αντίθετος προς την Επανάσταση.
Στην περίοδο της κυριαρχίας του Ροβεσπιέρου επικρατούσε απόλυτη Τρομοκρατία, στηριζόμενη στα Επαναστατικά Δικαστήρια και στην περίφημη Επιτροπή Κοινής Σωτηρίας. Παρότι, λόγω της προσωπικής του εντιμότητας, του ανεπίληπτου ιδιωτικού του βίου και του αδέκαστου χαρακτήρα του, είχε επονομασθεί από τους ομοϊδεάτες του Αδιάφθορος, δε δίστασε για την εδραίωση του καθεστώτος του, να στέλνει καθημερινά μέσω του Επαναστατικού Δικαστηρίου στη λαιμητόμο κατά δεκάδες και εκατοντάδες Γάλλους πολίτες αντιφρονούντες, βασιλόφρονες, μετριοπαθείς, αναρχικούς, κλέφτες, ύποπτους, άνδρες, γυναίκες, ακόμη και παιδιά καταδικασθέντες με συνοπτικές διαδικασίες.
Κατά τα λεγόμενα του Μαξιμιλιανού Ροβεσπιέρου, «η μαλθακότητα προς τους προδότες θα μας καταστρέψει όλους». Ο Ροβεσπιέρος ήταν ο εγκέφαλος της «βασιλείας» του τρόμου. Ήταν ο αρχηγός της Επιτροπής Κοινής Σωτηρίας, της εκτελεστικής επιτροπής της Εθνοσυνέλευσης και ο πιο ισχυρός άνδρας της Γαλλίας.
Πρώτα εκτελέστηκαν οι μετριοπαθείς Γιρονδίνοι (Οκτώβριος 1793) και στη συνέχεια άλλοι πολιτικοί, θεωρούμενοι ως ακραίοι, όπως και μεγάλος αριθμός στρατιωτικών και ευγενών.
Δεν γλίτωσαν ούτε παλιοί δημοκρατικοί, όπως ο Ντιμουλέν, ο ίδιος ο Δαντών, ο οποίος τόλμησε να προτείνει το τέλος της τρομοκρατίας μέσα στην εθνοσυνέλευση και ήταν το επόμενο θύμα, και πολλοί άλλοι.
Τον Οκτώβριο η επαναστατημένη Λυών ανακαταλαμβάνεται από τα στρατεύματα της Συμβατικής (ένα νέο πρόσωπο εμφανίζεται, ο Ναπολέων Βοναπάρτης, στρατηγός της Επανάστασης) και 2.000 άνθρωποι θανατώνονται, τα μέγαρα της πόλης κατεδαφίζονται και ο συμβατικός Μπαρέρ (Barère) γράφει στην Συνέλευση : «Η Λυών έκανε πόλεμο στην ελευθερία, η Λυών δεν υπάρχει πια». Η Λυών μετονομάζευαι σε Ville-Affranchie (Ελεύθερη πόλη). Τον Νοέμβριο αρχίζουν οι «Πνιγμοί της Νάντης» (Noyades de Nantes). Χιλιάδες ύποπτοι ως αντεπαναστάτες πνίγονται στον Λίγηρα. Το Δεκέμβριο τα στρατεύματα της Συμβατικής συντρίβουν τους αντάρτες της Βανδέας στο Σαβεναί. Έξι χιλιάδες αιχμάλωτοι εκτελούνται.
Από τον Απρίλιο του 1794, και έως τον Ιούλιο, η κατάσταση ξεφεύγει από κάθε έλεγχο. Με το νόμο της 10ης Ιουνίου του 1794 (22 Πραιριάλ) αφαιρέθηκε από τους κατηγορουμένους το δικαίωμα της υπεράσπισης, προκρίνοντας ως πρόσχημα την κρισιμότητα των στιγμών (εδραίωση της επανάστασης). Το Επαναστατικό Δικαστήριο διέταξε τις εκτελέσεις 2.400 ανθρώπων στο Παρίσι μόνο τον Ιούλιο του 1794.
Η περίοδος αυτή ονομάστηκε Μεγάλη Τρομοκρατία και στιγμάτισε το κοσμοϊστορικό γεγονός της Γαλλικής Επανάστασης. Μέσα στο χάος που επικρατούσε κανένας δεν ήξερε αν θα ήταν το επόμενο θύμα στη γκιλοτίνα, μέσα σε ένα περιβάλλον μηχανορραφιών, συκοφαντιών και πολιτικής ίντριγκας. Ο τρόμος είχε απλωθεί για τα καλά πάνω από τη γαλλική πρωτεύουσα.
Υπολογίζεται ότι σ'αυτή την περίοδο έχασαν τη ζωή τους πάνω από 35.000 άτομα.
Τελικά η τρομοκρατία του Ροβεσπιέρου τερματίστηκε με τον αποκεφαλισμό του στις 27 Ιουλίου του 1794 (9 Θερμιδώρ, σύμφωνα με το επαναστατικό ημερολόγιο). Μαζί του εκτελέστηκαν και οι στενοί του συνεργάτες, όπως ο Σαιν-Ζυστ, ο Κουτόν, ο αδελφός του και άλλοι.
Η αδυσώπητη τρομοκρατία της Επιτροπής κοινής Σωτηρίας, αναμφίβολα πέτυχε το σκοπό της, που ήταν να σώσει τη Γαλλία από τον εχθρικό συνασπισμό των ευρωπαϊκών κρατών. Αν όμως το αντίτιμο σε ανθρώπινες ζωές που πληρώθηκε για τη σωτηρία αυτή άξιζε να πληρωθεί, αυτό είναι ένα ζήτημα που οι ιστορικοί, καθώς και όλοι οι σκεπτόμενοι άνθρωποι, δεν θα μπορέσουν ίσως ποτέ να δώσουν απάντηση.
Στην περίοδο της κυριαρχίας του Ροβεσπιέρου επικρατούσε απόλυτη Τρομοκρατία, στηριζόμενη στα Επαναστατικά Δικαστήρια και στην περίφημη Επιτροπή Κοινής Σωτηρίας. Παρότι, λόγω της προσωπικής του εντιμότητας, του ανεπίληπτου ιδιωτικού του βίου και του αδέκαστου χαρακτήρα του, είχε επονομασθεί από τους ομοϊδεάτες του Αδιάφθορος, δε δίστασε για την εδραίωση του καθεστώτος του, να στέλνει καθημερινά μέσω του Επαναστατικού Δικαστηρίου στη λαιμητόμο κατά δεκάδες και εκατοντάδες Γάλλους πολίτες αντιφρονούντες, βασιλόφρονες, μετριοπαθείς, αναρχικούς, κλέφτες, ύποπτους, άνδρες, γυναίκες, ακόμη και παιδιά καταδικασθέντες με συνοπτικές διαδικασίες.
Κατά τα λεγόμενα του Μαξιμιλιανού Ροβεσπιέρου, «η μαλθακότητα προς τους προδότες θα μας καταστρέψει όλους». Ο Ροβεσπιέρος ήταν ο εγκέφαλος της «βασιλείας» του τρόμου. Ήταν ο αρχηγός της Επιτροπής Κοινής Σωτηρίας, της εκτελεστικής επιτροπής της Εθνοσυνέλευσης και ο πιο ισχυρός άνδρας της Γαλλίας.
Πρώτα εκτελέστηκαν οι μετριοπαθείς Γιρονδίνοι (Οκτώβριος 1793) και στη συνέχεια άλλοι πολιτικοί, θεωρούμενοι ως ακραίοι, όπως και μεγάλος αριθμός στρατιωτικών και ευγενών.
Δεν γλίτωσαν ούτε παλιοί δημοκρατικοί, όπως ο Ντιμουλέν, ο ίδιος ο Δαντών, ο οποίος τόλμησε να προτείνει το τέλος της τρομοκρατίας μέσα στην εθνοσυνέλευση και ήταν το επόμενο θύμα, και πολλοί άλλοι.
Τον Οκτώβριο η επαναστατημένη Λυών ανακαταλαμβάνεται από τα στρατεύματα της Συμβατικής (ένα νέο πρόσωπο εμφανίζεται, ο Ναπολέων Βοναπάρτης, στρατηγός της Επανάστασης) και 2.000 άνθρωποι θανατώνονται, τα μέγαρα της πόλης κατεδαφίζονται και ο συμβατικός Μπαρέρ (Barère) γράφει στην Συνέλευση : «Η Λυών έκανε πόλεμο στην ελευθερία, η Λυών δεν υπάρχει πια». Η Λυών μετονομάζευαι σε Ville-Affranchie (Ελεύθερη πόλη). Τον Νοέμβριο αρχίζουν οι «Πνιγμοί της Νάντης» (Noyades de Nantes). Χιλιάδες ύποπτοι ως αντεπαναστάτες πνίγονται στον Λίγηρα. Το Δεκέμβριο τα στρατεύματα της Συμβατικής συντρίβουν τους αντάρτες της Βανδέας στο Σαβεναί. Έξι χιλιάδες αιχμάλωτοι εκτελούνται.
Από τον Απρίλιο του 1794, και έως τον Ιούλιο, η κατάσταση ξεφεύγει από κάθε έλεγχο. Με το νόμο της 10ης Ιουνίου του 1794 (22 Πραιριάλ) αφαιρέθηκε από τους κατηγορουμένους το δικαίωμα της υπεράσπισης, προκρίνοντας ως πρόσχημα την κρισιμότητα των στιγμών (εδραίωση της επανάστασης). Το Επαναστατικό Δικαστήριο διέταξε τις εκτελέσεις 2.400 ανθρώπων στο Παρίσι μόνο τον Ιούλιο του 1794.
Η περίοδος αυτή ονομάστηκε Μεγάλη Τρομοκρατία και στιγμάτισε το κοσμοϊστορικό γεγονός της Γαλλικής Επανάστασης. Μέσα στο χάος που επικρατούσε κανένας δεν ήξερε αν θα ήταν το επόμενο θύμα στη γκιλοτίνα, μέσα σε ένα περιβάλλον μηχανορραφιών, συκοφαντιών και πολιτικής ίντριγκας. Ο τρόμος είχε απλωθεί για τα καλά πάνω από τη γαλλική πρωτεύουσα.
Υπολογίζεται ότι σ'αυτή την περίοδο έχασαν τη ζωή τους πάνω από 35.000 άτομα.
Τελικά η τρομοκρατία του Ροβεσπιέρου τερματίστηκε με τον αποκεφαλισμό του στις 27 Ιουλίου του 1794 (9 Θερμιδώρ, σύμφωνα με το επαναστατικό ημερολόγιο). Μαζί του εκτελέστηκαν και οι στενοί του συνεργάτες, όπως ο Σαιν-Ζυστ, ο Κουτόν, ο αδελφός του και άλλοι.
Η αδυσώπητη τρομοκρατία της Επιτροπής κοινής Σωτηρίας, αναμφίβολα πέτυχε το σκοπό της, που ήταν να σώσει τη Γαλλία από τον εχθρικό συνασπισμό των ευρωπαϊκών κρατών. Αν όμως το αντίτιμο σε ανθρώπινες ζωές που πληρώθηκε για τη σωτηρία αυτή άξιζε να πληρωθεί, αυτό είναι ένα ζήτημα που οι ιστορικοί, καθώς και όλοι οι σκεπτόμενοι άνθρωποι, δεν θα μπορέσουν ίσως ποτέ να δώσουν απάντηση.
ΚΟΥΙΖ
Η Γαλλική Επανάσταση - β'φάση
Η Γαλλική Επανάσταση - β'φάση
Πηγή πληροφοριών
http://www.netschoolbook.gr/
https://el.wikipedia.org
http://www.livepedia.gr/
http://www.sentragoal.gr/
Ε. Burns – Ευρωπαϊκή Ιστορία, εκδ. Παρατηρητής
Αντρέ Μωρουά – Ιστορία της Γαλλίας, εκδ. Όμηρος